Dzięcioł czarny (Dryocopus martius) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzięciołowatych (Picidae).

Występowanie

Zamieszkuje pas tajgi i lasów mieszanych całej Eurazji. Największy dzięcioł Europy. Nie występuje jednak w Wielkiej Brytanii, w przeważającej części Włoch i Grecji. W północnej części areału występowania populacje są częściowo wędrowne – niektóre osobniki w sierpniu i wrześniu kierują się bardziej na południe lub zachód.
W Polsce rozpowszechniony w całym kraju, ale to nieliczny ptak lęgowy; lokalnie bywa średnio liczny. W Europie Środkowej to ptak osiadły.

Cechy gatunku

To największy europejski gatunek z rodziny dzięciołowatych, chociaż jednocześnie najskromniej ubarwiony. Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy – jednolicie czarne samce są nieco większe od samic, posiadają także charakterystyczną, czerwoną “czapeczkę” od czoła do karku. Ubarwienie czarne, z połyskiem na grzbiecie, a od spodu matowe. Na brzuchu może być ciemnoszary. Osobniki młodociane jaśniejsze (z brązowym odcieniem) od dorosłych – czarne połyskliwe pióra wyrastają im dopiero w drugim roku życia. Nawet u młodych ptaków można rozróżnić płeć, bo u samców widać już wtedy więcej czerwonych piór na ciemieniu. Na głowie samiec ma czerwoną czapeczkę, a samica jedynie wąską czerwoną przepaskę na potylicy. Tęczówka osobników dorosłych jaskrawożółta, natomiast młodocianych czarna. Palce są jasnoszare, natomiast pazury nieco ciemniejsze. Jasny dziób ma długość ok. 5 centymetrów i potrafi rozkuwać obumarłe pnie lub głębokie dziury w drewnie. Charakterystyczne, czarne ubarwienie, oraz duże (jak na dzięcioła) rozmiary, czynią dzięcioła czarnego łatwo rozpoznawalnym.
Wśród europejskich dzięciołowatych wyróżnia go charakterystyczny prostoliniowy powolny i nieregularny lot z rzadkimi uderzeniami skrzydeł (jak u sójki), u pozostałych jest on falisty. Pod względem rozmiarów i ubarwienia można go pomylić z czarnowronem, ale różni się od niego dłuższym dziobem i klinowatym ogonem. Jest niewiele mniejszy od gawrona, choć w locie od niego smuklejszy i lata bardziej zakrzywionym torem. Kuje rzadziej niż dzięcioł duży. Po ziemi kroczy niezdarnie.
To ptak płochliwy, trudny do długotrwałej obserwacji, choć łatwy do zidentyfikowania jego obecności, zwłaszcza gdy wylatuje znad drzew na otwarty teren.
Dzięcioły czarne żyją maksymalnie ok. 14 lat, jednak często giną szybciej, co jest spowodowane między innymi atakami ptaków drapieżnych jak np. sokołów, jastrzębi, czy puchaczy.
Wiek, oprócz różnicy w upierzeniu pomiędzy młodymi i dorosłymi ptakami, rozróżnia się też po czarnym zakończeniu dzioba u dorosłych i żółtawobiałym na całej długości u osobników młodocianych.

Wymiary średnie

Długość ciała: ok. 45-50 cm, długość dzioba: ok. 5 cm
Rozpiętość skrzydeł: ok. 75-76 cm
Masa ciała: ok. 250-320 g

Głos

Jego odgłosy są metaliczne, kwilące i wibrujące. W locie woła głośno i wielokrotnie “kjur-kjur-kjur” , a kiedy siedzi odzywa się inaczej – daleko niosący się okrzyk “kijaa”. Jego obecność słychać też po głośnym i donośnym bębnieniu w grube i suche konary – u samca 17 uderzeń/sekundę, a u samicy 14-15 uderzeń/sekundę.

Siedliska

Wysokopienne bory iglaste, lasy mieszane, rzadziej lasy liściaste, ale też zadrzewienia i duże parki miejskie. W górach do górnej granicy regla górnego. Na lęgi i noclegi wybiera drzewa o gładkiej korze i łatwym dostępie do pnia, nie zasłoniętego zbytnio przez gęste gałęzie. Dziuple wykuwają zwykle w drzewach o średnicy większej niż 35 cm. W Europie Środkowej znajduje je zwykle w starodrzewiach sosnowych, bukowych lub świerkowych.

Okres lęgowy

Wyprowadza jeden lęg w roku.

Gniazdo

Kucie w drewnie nie tylko przynosi pokarm, ale i dziuplę do wylęgu. W samodzielnie wykutej, co roku nowej,dziupli, która znajduje się zazwyczaj ponad 8 m nad ziemią, ptaki zakładają gniazdo wysłane fragmentami drewna. Ta może być ulokowana w zdrowym drzewie, np. w sośnie, dębie, buku, ale częściej ptak wybiera rośliny uszkodzone, gdzie wykucie wgłębienia nie jest takie pracochłonne. Czynność tę wykonują razem samiec i samica. Wykuwanie dziupli może trwać od 2 do 3 tygodni, w zależności od jakości drewna. Instynkt ten jest na tyle silny, że para lęgowa może wykuć kilka dziupli w okolicy i wybrać na wydanie potomstwa tę, którą uważają za najodpowiedniejszą. Korzysta także ze skrzynek lęgowych, jednak odpowiednie dla niego rzadko są wieszane.
Opuszczone lub niedokończone dziuple wykorzystują takie gatunki, które same nie potrafią ich wykuć, jak gągoł, gołąb siniak, kawka, szpak, włochatka, czy kraska, ale i nietoperze, kuny, wiewiórki, osy, szerszenie i dzikie pszczoły. Często występowanie tych gatunków na danym terenie zależy od obecności dzięcioła czarnego, gdyż jest on najważniejszym gatunkiem wykuwającym dla nich dziuple. Uważa się, że z działalności tego dzięcioła korzysta kilkadziesiąt ptaków, ssaków i zwierząt bezkręgowych.

Jaja

Samica w kwietniu–maju składa 4 do 5 białych jaj.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres 12 do 14 dni przez obydwoje rodziców. Po wykluciu młodych karmi je zarówno ojciec, jak i matka. Pisklęta opuszczają gniazdo po 23–28 dniach, choć i przez jakiś czas jeszcze rodzice je dokarmiają.

Pożywienie

Owady wydobyte z drewna, szczególnie mrówki i kózkowate oraz inne chrząszcze żyjące w drewnie (larwy i imago). Rzadko mogą żywić się też gąsienicami motyli i mięczakami (ślimaki), a nawet nasionami drzew. Poza tym przylatują na drzewa odwiedzone przez inne dzięciołowate i zlizują wyciekający z nich sok roślinny.
Gdy je zlokalizują w korowinie wydobywają je kilkoma potężnymi uderzeniami dzioba lub z wąskich chodników (mechaniczna wada w drewnie, naruszona przez owady tkanka drzewa) wyciąga je długim językiem, który w przedniej części zaopatrzony jest w zadziorki. Żeruje przeważnie w rozrzedzonych lasach iglastych i mieszanych, gdzie znaleźć mogą obumarłe lub chore drzewa albo świeże pniaki. Ślady po wykuwaniu i wydobywaniu owadów są bardzo charakterystyczne – całkowicie rozłupane zmurszałe pniaki, mocno okorowane drzewa (duże prostokątne i głębokie dziury) w których pasożytowały owady. W przypadku spróchniałych świerków dziobanie zaczyna się od dołu w górę i przebiega wzdłuż czerwonej zgnilizny, przez co dziury są prostokątne, a szczeliny mogą mieć długość metra. Może też rozkopywać mrowiska. Dzięcioły czarne zjadają też w komorach gniazdowych owady zamieszkujące drewno (niekoniecznie wewnątrz) – mrówki i chrząszcze.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.