Sikora bogatka (Parus major)

Bogatka zwyczajna, bogatka, sikora bogatka (Parus major) – gatunek niewielkiego, częściowo wędrownego ptaka z rodziny sikor (Paridae).

Występowanie

W Polsce rozpowszechniony w całym kraju, bardzo liczny ptak lęgowy. Zimuje w kraju i wtedy trzyma się blisko ludzkich zabudowań. Osobniki, które decydują się na odlot robią to we wrześniu i październiku. Bardzo licznie widuje się je na wybrzeżu, a w górach występują do wyższych pięter lasu, do ok. 1200 m n.p.m. Można ją spotkać w małych stadach składających się z innych gatunków sikor, raniuszków i pełzaczy. Pisklęta, które obrączkowano latem w Polsce odnajdywano zimą za południowo-zachodnią granicą. Jesienią dokonują się dość liczne przeloty populacji skandynawskich wzdłuż wybrzeża Bałtyku, zatem ptaki widywane zimą i latem w kraju mogą mieć różne pochodzenie.

Cechy gatunku

Największa z europejskich sikor i w wielu miejscach najliczniejsza. W przeciwieństwie do niektórych sikor obie płci bogatki ubarwione są niemalże jednakowo, ale jednak występują różnice w upierzeniu. Samiec wyróżnia się szerszym i dłuższym (wychodzącym od gardzieli po ogon) czarnym paskiem na żółtej piersi i brzuchu oraz błyszczącą czarną głową i karkiem. Samice mają bardziej matową głowę i czarny pasek na spodzie ciała kończy się już na wysokości nóg. Obie płci są zbliżonej wielkości. Upierzenie P. m. major – czarna głowa z białymi policzkami. Wierzch ciała oliwkowy, a pokrywy skrzydłowe szaroniebieskie z białym prążkiem. Spód żółty z czarną, podłużną pręgą (szerszą u samca niż u samicy). Skrzydła i ogon są czarnoszare, a na lotkach widać poprzeczną białą pręgę. Bogatki mają czarne dzioby, ciemnobrązowe tęczówki oczu i szaroniebieskie dość długie i silne nogi, dzięki którym poruszają się zręcznie pomiędzy gałązkami. Młode mają bledsze odcienie upierzenia – czerń zastąpioną brązem, policzki żółtawe, spód matowożółty, ale poza tymi cechami są podobne do ptaków dorosłych. Ptaki z podgatunku P. m. bokharensis mają biały brzuch, a P. m. minor – biały brzuch, białą plamę na potylicy i inny kształt plamy na policzku. Jest nieco mniejsza od wróbla. To ptak ciekawski i odważny. W parkach może przyzwyczaić się nawet do karmienia jej prosto z ręki człowieka. Szybko uczy się nowych sposobów zdobywania pokarmu. Przez krótkie i zaokrąglone skrzydła lata słabo i na krótkie dystanse, ale po gałęziach w poszukiwaniu owadów skacze zwinnie.

Wymiary średnie

Długość ciała: 14–16 cm
Rozpiętość skrzydeł: ok. 22 cm
Masa ciała: ok. 20-30 g

Głos

Jest jednym z najbardziej charakterystycznych cech ptaka. Śpiew samca zwraca na siebie uwagę prostotą, dużym repertuarem głosów i donośnym brzmieniem – to “cicibej cicibej” lub “si si trn”, powtarzane wielokrotnie dwu- i trzysylabowe motywy. Czasem mogą brzmieć podobnie do zięb – “pink” lub warczeć “czerrr”. Melodie wykonywane przez samce rozlegają się już w czasie przedwiośnia. Śpiew tego ptaka słyszy się najczęściej wiosną, ale także w czasie słonecznych jesiennych i zimowych dni.

Siedliska

Różnorodne lasy, zadrzewienia polne, często w sąsiedztwie człowieka – w parkach, ogrodach, zieleni miejskiej, wiejskiej i sadach, małe grupy krzewów, w miastach wewnątrz osiedli mieszkaniowych. Zamieszkuje także tereny, gdzie jest wiele zagajników, zawsze na drzewach. Najliczniej gnieździ się jednak w starych, widnych lasach liściastych i mieszanych. Toleruje obecność człowieka, a zimą wręcz do jego zabudowań się zbliża – spotkać ją można wtedy w karmnikach jedzącą nasiona różnych roślin oleistych. Zasiedlić może nawet obszary bezdrzewne, ale musi mieć miejsce do gnieżdżenia się, np. budkę lęgową. Stałe dokarmianie sprawia, że głównie z tego powodu zamieszkuje ogrody. To najmniej związana ze zwartymi kompleksami leśnymi, a najbardziej związana z ludźmi europejska sikora. Zasięg występowania sikory bogatki jest dużo większy niż innych sikor.

Okres lęgowy

Sezon lęgowy trwa od końca kwietnia do początku lipca. Tworzone pary są monogamiczne. Łączenie się w pary ma miejsce w marcu.

Gniazdo

W dziuplach, budkach lęgowych, opuszczonych gniazdach oraz innych, antropogennych miejscach – wywietrznikach, żywopłotach, nawet w pozostawionym czajniku lub skrzynce na listy. Czynnikiem, który silnie ogranicza lokalną liczebność sikory jest brak odpowiednich miejsc do gnieżdżenia się. Jeśli niektóre pary nie mogą znaleźć odpowiedniego drzewa na założenie gniazda na cały sezon są wyłączone z procesu reprodukcyjnego. Ptaki jednak próbują szukać różnych lokalizacji i zasiedlają ziemne nory, żelazne lub kamionkowe rury w których potem wychowuje swe potomstwo. Istotna jest jedna wielkość otworu wlotowego. Zbyt szerokie nie zabezpiecza odpowiednio gniazda i nie nadaje się do złożenia jaj, które byłyby łatwym łupem. Konstrukcja lęgowa składa się z włosia, sierści, mchu i puchu, a wyścielona jest mchem, delikatnym sianem, sierścią i pierzem.
Bogatka potrafi sama wykuć dziuplę, ale tylko w spróchniałym, miękkim drewnie.

Jaja

Dwa lęgi w roku, biało czerwono nakrapiane jaja składane od końca kwietnia do początku lipca w liczbie od 6 do 14. Tak duża liczba jaj ma zrekompensować straty spowodowane zimowaniem na terenie lęgowym. Jaja są koloru białego i są na nich rdzawe plamki.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres 13-14 dni przez samicę. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 15-21 dniach. Przez 3 tygodnie przebywania potomstwa w gnieździe samiec pomaga partnerce w jego dokarmianiu. Rodzina przebywa ze sobą jeszcze przez 3 kolejne tygodnie.
Najdłużej żyjąca bogatka, której wiek oznaczył człowiek, miała 15 lat.

Pożywienie

Pożywienie bogatki stanowią owady (od jaja, larwy po poczwarki i postaci dorosłe), pająki i inne bezkręgowce, zimą pokarm roślinny – nasiona, owoce (szczególnie chętnie nasiona roślin oleistych, np. słonecznika), często dokarmiana przez ludzi słoniną. W tej chłodnej porze roku przez wszystkie godziny dnia szuka też jajeczek i larw owadów ukrytych w szczelinach gałęzi. Potrafi zjeść w ciągu minuty 24 owady lub ich jaja i odwiedzić w ciągu doby około tysiąc drzew. Mogą też sięgać po padlinę większych zwierząt. Najchętniej zjada owady i chrząszcze. Patrząc na zróżnicowaną dietę widać, że nie jest to ptak żywieniowo wybredny. W każdym środowisku w którym występuje zachowuje się jak ptak leśny i przesiaduje najczęściej na drzewach, gdzie łapie owady. Po smakowitą ofiarę znajdującą się na ziemi może jednak bez problemu opuścić gałęzie. Zimą w karmnikach jest jednym z najczęstszych gości, choć nie dlatego, że nie jest w stanie znaleźć innego pokarmu, ale dlatego, że ten podany przez człowieka nie wymaga trudu przy jego zdobywaniu. Pożywienie pozostawiane w karmnikach – słonina i nasiona – nie wystarcza ptakowi w pełnym zaspokojeniu potrzeb żywieniowych, dlatego dokarmianie nie zawsze dobrze służy bogatce. By dotrwać do kolejnej wiosny wymaga ona zimą również pokarmu zwierzęcego, który zdobywa i tak bez pomocy człowieka. Największą ilość owadzich szkodników sikory zabijają w okresie wykarmiania piskląt. Są okresy kiedy zjada w ciągu dnia tyle ile sama waży, czyli około 20 g przekładających się na 130 do 200 owadów w zależności od ich masy. W ten sposób jedna rodzina w ciągu lata zjada ok. 75 kg, co przekłada się na 3 miliony owadów. Silny dziób pozwala na chwytanie gąsienic, rozłupywanie złóż owadzich jaj, odrywanie kawałków kory, a jesienią i zimą na rozłupywanie nasion.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.

Liczebności sikory bogatki sprzyja wywieszanie budek lęgowych na danym terenie, jak i ochrona starych drzew dziuplastych. Zagrażają im naturalne drapieżniki, a wiele z nich poluje na sikory. Populacje może zmniejszyć też zimą głód i mróz.