Kopciuszek zwyczajny, kopciuszek (Phoenicurus ochruros) – gatunek małego ptaka wędrownego z rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae).

Występowanie

Zasiedla Eurazję i północno-zachodnią Afrykę. To ptak wędrowny (częściowo wędrowny). Osiadłe są populacje z południa Europy – Półwyspu Bałkańskiego, Włoch i Hiszpanii. W basenie Morza Śródziemnego, w Afryce północnej, Na Bliskim Wschodzie i w Indiach znajdują się zimowiska północnych populacji. Zamieszkuje w zależności od podgatunku.
W Polsce nieliczny (w górach liczny) ptak lęgowy na całym obszarze kraju. Przeloty w marcu-kwietniu i wrześniu-październiku. Niektóre osobniki zimują w kraju.

Cechy gatunku

Ptak o smukłej sylwetce, nieco mniejszy od wróbla, ale większy od pleszki. Obie płci mają podobny rozmiar i czarne nogi, podłużne skrzydła i białe lusterka. Samiec w szacie godowej łupkowoczarny, z czarną częścią twarzową, gardłem i piersią, białym lusterkiem na skrzydle i jasnoszarym przejaśnieniem na podogoniu i dolnej części brzucha. Posiada charakterystyczny, ruchliwy, rdzawy ogon z czarnymi środkowymi sterówkami. Samiec w szacie spoczynkowej ma szary grzbiet, kark, wierzch głowy i boki, podczas gdy przód głowy, gardło i pierś pozostają czarne. Lotki drugorzędowe mają białą wstawkę. Tęczówki oczu są ciemnobrązowe. Samica i osobniki młodociane łupkowoszare z rdzawym ogonem i kuprem, jaśniejsze od samca. Kopciuszki w pierwszym roku życia są szarobrązowe i nie mają białej plamy na skrzydłach. Nie da się ich odróżnić od matki.
Łatwo odróżnić samice kopciuszka od pleszki – po bardziej ciemnym upierzeniu tej pierwszej, dłuższych skrzydłach i ogonie. Różnice pomiędzy tymi dwoma gatunkami wynikają – oprócz ubarwienia – też z innych wymagań środowiskowych – pleszki niechętnie opuszczają tereny zadrzewione, a kopciuszki zasiedlają budynki, na których nierzadko zakładają gniazda. Stąd to one są bardziej znane wśród ludzi niż pleszki, choć niegdyś gnieździły się tylko w niedostępnych półkach skalnych i w wysokich górach. Oba gatunki wykazują to samo zachowanie i postawę.
Najłatwiej obserwować go w miastach, trudniej na obszarach wiejskich, gdzie różnorodność awifauny i krajobrazu jest większa. To ptak ostrożny, ale nie kryje się przed człowiekiem. Jest ruchliwy i szybko przelatuje na krótkie odległości. Zatrzymuje się w danym miejscu na krótką chwilę i odlatuje dalej. Często potrząsa ogonem. Potrafi dobrze latać.

Wymiary średnie

Długość ciała: ok. 14–16 cm
Rozpiętość skrzydeł: ok. 23–26 cm
Masa ciała: ok. 4–18 g

Głos

Śpiew kopciuszka nie jest zbyt głośny i rozlegać może się już przed świtem. Najbardziej charakterystycznym jego fragmentem jest trzeszcząca zwrotka, krótkie skrzeczące tony, którymi zaczynają piosenkę. Głos wabiący to “cip cip” lub “tek tek”. Melodię samca słychać w pobliżu jego gniazda – “di di krrrsz”.
Słychać go też w nocy w miastach pod światłami latarni. Śpiewa z dobrze widocznego wysokiego punktu w terenie, jak brzeg dachu, rynnie, anteny i komin.

Siedliska

Gatunek uległ synantropizacji. Najchętniej zamieszkuje zabudowania, ruiny, a nawet tereny silnie zurbanizowane, pod warunkiem dostępu do otwartych terenów zielonych, gdzie żeruje. Bardzo dobrze przystosował się do życia w mieście, które jest w pewnym stopniu namiastką górskich terenów pierwotnie przez kopciuszki zamieszkiwanych. Dlatego, jako jednego z niewielu małych ptaków, widuje się go nawet w centrach dużych miast, obiektach przemysłowych, na terenach budów bez większej ilości zieleni, gdzie przy sztucznym oświetleniu słychać jego śpiewy, również w nocy. W miastach najczęściej spotyka się go na dachach. Poza tym zamieszkuje otwarte łąki ze skałami i zabudowę wiejską, kamieniołomy, klify, tereny ruderalne i kamieniste, rumowiska (pierwotne siedliska kopciuszków).
Ważny dla kopciuszka jest dostęp do otwartych przestrzeni, gdzie szuka pożywienia. Unika natomiast stale podmokłych obszarów i zbyt gęstej roślinności. Żerowanie i gniazdowanie nie wymaga obecności roślinności.

Okres lęgowy

W ciągu roku wyprowadza dwa lęgi.

Gniazdo

Zawsze osłonięte od góry, wysłane różnorodnym materiałem – włosiem, piórami i wełną. Pierwotnie w szczelinach skalnych, stosie kamieni lub desek, w załomach, rozpadlinach, obecnie zazwyczaj w szczelinach budynków, pod okapem dachu, we wgłębieniach kamiennego ogrodzenia, a także półotwartych budkach lęgowych. Zbudowane z łodyg traw, mchu, korzonków i innego materiału roślinnego. Tworzone pary są monogamiczne.

Jaja

Składa w kwietniu-czerwcu 4–6 białych, wydłużonych jaj. Czasem jaja są zabarwione na niebiesko lub pokrywają je słabo widoczne brązowawe plamki. Często wysiaduje jajo kukułki.

Wysiadywanie

aja wysiadywane są przez okres 12–17 dni przez samicę. Młode karmią oboje rodzice. Pisklęta opuszczają gniazdo po 12–16 dniach

Pożywienie

Zjada owady i ich larwy, drobne owoce, nasiona, małe ślimaki i dżdżownice. Jesienią zjada jagody.
Pokarmu szuka na ziemi, biegając i skacząc na jej powierzchni (również na betonie, asfalcie, blaszanym dachu). Potrafi zwinnie chwytać owady w locie. Bezkręgowce i owoce zbiera z gałęzi, ścian i liści.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.