Kos zwyczajny, kos (Turdus merula) – gatunek średniej wielkości ptaka częściowo wędrownego z rodziny drozdów (Turdidae).

Występowanie

Zamieszkuje prawie całą Europę, dużą część środkowej, południowej i wschodniej Azji oraz północno-zachodnią Afrykę. Introdukowany w Australii, Nowej Zelandii i okolicznych wyspach. Europejskie leśne ptaki (poza osobnikami z miast) pochodzące z północnej i wschodniej Europy zimują na południowym zachodzie Europy w rejonie śródziemnomorskim, azjatyckie – na południe od lęgowisk. Miejskie kosy odlatują tylko sporadycznie, zwykle wybrane samice i tegoroczne, młode ptaki. Przeloty w marcu i kwietniu oraz październiku i listopadzie. Populacje miejskie są osiadłe, zimą przenoszą się niektóre do lasów. Wyróżnia się 15 podgatunków.
W Polsce rozpowszechniony, średnio liczny ptak lęgowy i przelotny, lokalnie może być liczny. Część ptaków zimuje w polskich miastach, środkowoeuropejskie, synantropijne obecnie, ptaki są częściowo wędrowne i spotkać je można w prawie wszystkich siedliskach od lasów po bezdrzewne centra miast.

Cechy gatunku

Samiec jednolicie, błyszcząco czarny z wyróżniającym się żółtym dziobem z czarnym końcem, jesienią staje się brązowy, starsze osobniki mają dziób pomarańczowy (zwłaszcza wiosną). Podobnego koloru jest obrączka oczna. Pełni on funkcje sygnalizacyjne pomiędzy osobnikami tego samego gatunku. Wokół oka ma nagą żółtą obrączkę, a sama tęczówka jest ciemnobrązowa. Samica oliwkowobrązowa z niewyraźnymi brązowymi plamkami na szarym spodzie i rozjaśnieniem na podgardlu, dziób brązowy, na gardzieli różowy odcień. U obu płci nogi ciemnobrązowe. Młode podobne do samicy, ale bardziej brązowe i więcej nakrapiane na spodzie ciała. Mają początkowo ciemny dziób, który żółty staje się dopiero w drugim roku życia. Niedojrzałe samce są matowoczarne. Rozróżnienie zatem płci i wieku w terenie nie przysparza większych problemów. Obie płci mają podobną wielkość. Kosy mają dość długi ogon, w odróżnieniu od nieco mniejszego szpaka. Lot kosa jest dość zwinny, ale powolny.
U odmiany miejskiej barwa piór jest bardziej zmienna. Istnieją także rzadkie białe kosy (Leucyzm), charakteryzujące się brakiem pigmentu na całym ciele. Najczęstszym odstępstwem od dzikich kosów jest częściowy albinizm samców. Ich ciemne pióra są wymieszane z białymi. Takie ptaki łatwo rzucają się obserwatorom w oczy. W naturalnym środowisku nieprawidłowość w wytwarzaniu barwnika zwróciłaby na osobnika uwagę i już w młodości wykluczyłaby go z reprodukcyjnego cyklu (białe kosy nie dożywałyby dorosłości). Warunki panujące w mieście są dużo korzystniejsze – brak zagrożeń zwiększa więc ich przeżywalność. Bardzo rzadko spotyka się jednak całkowitych albinosów. U samic odchylenia w ubarwieniu również się obserwuje, ale osobniki takie przybierają wtedy bardziej ochrową lub szarą barwę.

Wymiary średnie

Długość ciała: ok. 24–27 cm
Rozpiętość skrzydeł: 34–40 cm
Masa ciała: 75–110 g

Głos

Alarmuje krótkim, ostrym “czuk”, przy spłoszeniu szybko powtarzanym i przechodzącym w głośny jazgot. Śpiew godowy jest powolny, czysty i głośny. Składa się z melodyjnych fletowych gwizdów podzielonych na wyraźne, zróżnicowane zwrotki “tak tak”, “duk duk” i “diks diks” z wplecionymi szorstkimi elementami i gwiżdżącymi strofami. Do śpiewu wplata świergotliwe motywy i naśladownictwa – powtarza dźwięki zasłyszane z okolicy, a nawet dzwonki telefonów komórkowych. Najczęściej śpiewa siedząc na wysokim stanowisku, jak wysokie drzewo, antena telewizyjna lub dach dużego budynku. Usłyszeć można go już pod koniec lutego, czasem nawet w nocy lub późnym wieczorem w oświetlonym miejscu, np. przydrożną lampą, najczęściej jednak wczesnym rankiem.
Głosy ostrzegające przed napastnikiem z ziemi różnią się od tych, które alarmują o drapieżnikach powietrznych.

Siedliska

Wszelkie lasy z bujnym podszytem, parki, ogrody i inne obszary z drzewami lub krzewami. Przystosowany do życia wśród krzewów, zwłaszcza liściastych. Pierwotnie był ptakiem leśnym występującym na różnej wysokości w pobliżu brzegów jezior i rzek, podobnie jak drozd śpiewak, płochliwym i odlatującym na zimę. Widząc człowieka, kosy ostrzegały inne ptaki charakterystycznym krzykiem i szybko skrywały się w niedostępnych, gęstych zaroślach. Część tych “dzikich” populacji nadal żyje w Europie. Od lat 30. XX wieku wykształciła się jednak odmiana ogrodowa (zwana też miejską) – kos stał się ptakiem często spotykanym w centrach dużych miast, gdzie znajduje skwery, parki, ogródki działkowe, dzielnice willowe i ogrody. Powszechnie zamieszkuje też wsie. Osobniki tej odmiany na zimę pozostają w swoich rejonach lęgowych i mają odrębne zachowania od reszty ptaków – przede wszystkim są mniej płochliwe. Przebywanie blisko siedzib ludzkich spowodowane jest zdobywaniem łatwego pokarmu i pędem wędrowania. Im dalej na wschód, tym mniej kosów związanych z człowiekiem, a więcej tych preferujących leśne środowisko.
Kos przebywa głównie na ziemi, poszukując pożywienia wśród liści lub w ziemi. Najczęściej porusza się skacząc. Jest mało płochliwy.

Okres lęgowy

W ciągu roku wyprowadza kilka lęgów (najczęściej do 3) od końca marca do lipca. Kosy miejskie przystępują do lęgów wcześniej niż leśne, toteż gniazdują zwykle 4 razy w sezonie

Gniazdo

W lesie zazwyczaj nisko w koronie niewielkiego drzewa, przy pniu lub w rozwidleniu gałęzi, na pnączu, zwykle na 2-3 metrach, choć zdarza się nawet na wysokości 50 cm, ale i w krzakach. W mieście, oprócz drzew w parkach, żywopłotach i ogrodach, również w załomach murów i innych miejscach przypominających półdziuple. Gniazdo budowane jest przez samicę z mchu, suchych liści, korzonków, drobnych gałązek i źdźbeł trawy, wzmocnione mieszaniną próchnicy, gliny i żwiru. Wyściółkę tej konstrukcji, przypominającej czarkę, stanowi miękka i sucha trawa. W mieście kosy wykorzystują też znalezione odpadki: kawałki sznurka, papieru, folii. Rzadko gnieździ się bezpośrednio na ziemi. W miastach gniazda nie są często niczym osłonięte, co jest łatwo zauważalnym łupem dla drapieżników (których jednak nie jest wiele w tych warunkach).

Jaja

Samica składa 3–6 wysmukłych jaj (zwykle 6, w powtarzanych lęgach – 4–5). Barwy jaj zmienne – od zielononiebieskich w czerwonobrązowe, liczne i drobne rdzawe plamki, po brązowe.

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres 12–14 dni przez samicę. Średnio co godzinę przylatuje samiec, pozwalając jej na chwilę odpoczynku i zdobycie pożywienia.
Pisklęta, rzekome gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 13–14 dniach. Okryte są ciemnoszarym puchem. Przez około 3 tygodnie, do uzyskania samodzielności, są karmione przez samca.

Pożywienie

To ptak wszystkożerny. Bezkręgowce – robaki, mięczaki, zwłaszcza dżdżownice, ślimaki i owady, które wygrzebuje ze ściółki, opadłych liści lub trawy, czereśnie, truskawki, czerwona porzeczka . Zimą zjada miękkie owoce, w tym jagody różnych drzew i krzewów (jarzębiny, głogu, cisu, jemioły, czarnego bzu itp.). Populacje miejskie są prawie wszystkożerne, w zimie chętnie korzystają z karmników.
Pomimo iż chętnie jedzą kawałeczki chleba grubo smarowane smalcem, to nie należy karmić ich pieczywem. Taki pokarm niekorzystnie wpływa na układ pokarmowy ptaka powodując wiele poważnych chorób, w tym kwasicę, biegunkę, niedobory składników pokarmowych przez małe zróżnicowanie odżywcze takiej diety itp.
Dieta zwierzęca dominuje wiosną. Żerują wtedy na bezkręgowcach na ziemi lub wydziobują dżdżownice spod niej, jak i spomiędzy liści. Poruszają się krótkimi skokami co chwilę przystając, aby rozejrzeć się lub wypatrzeć zdobycz.

Ochrona

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową.